Jest to proces, dzięki któremu mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów segreguje je, rozpoznaje, interpretuje, integrując je ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiada adekwatną reakcją. Integracja sensoryczna dokonuje się na kilku poziomach:
Poziom I – Dokonuje się rozwój w obrębie systemu przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego, rozwijają się reakcje równoważne.
Poziom II – Rozwój dużej motoryki i podstawowych zręczności, planowanie ruchu, kinestezja, stabilna postawa, podstawy percepcji słuchowej i wzrokowej.
Poziom III – Rozwój ruchów precyzyjnych ręki, różnicowanie stron ciała, schemat ciała, dalszy rozwój podstawowych systemów zmysłowych, koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Poziom IV – Po ukształtowaniu się tych wcześniejszych funkcji może prawidłowo rozwijać się proces tworzenia pojęć, czytanie, pisanie, liczenie, zachowanie akceptowane społecznie. (za: Z. Przyrowski 1998, s.42).
Gdy dochodzi do zakłóceń procesów integracyjnych pojawiają się różne dysfunkcje w procesach percepcyjnych i ruchowych oraz w zachowaniu. Z. Przyrowski (za: E. Blanche, J. Burke 1991) dzieli rodzaje zaburzeń integracji sensorycznej u dzieci z m.p.dz. ze względu na przyczyny ich powstawania na pierwotne i wtórne. Do pierwszej grupy zalicza te, gdzie występuje nieprawidłowe funkcjonowanie struktur anatomicznych (móżdżku, zwojów podstawy mózgu i dróg piramidowych), które przyczyniają się do tworzenia nieprawidłowych odpowiedzi ruchowych. Drugą grupę dysfunkcji w zakresie integracji sensorycznej u dzieci z m.p.dz. stanowią te, których przyczyną jest mała liczba doświadczeń motorycznych lub nieprawidłowy rozwój ruchowy:
- nieprawidłowe napięcie mięśniowe, które wpływa na zaburzenia równowagi między zginaczami i prostownikami, a to z kolei powoduje powstawanie nieprawidłowego sprzężenia zwrotnego z proprioreceptorów;
- nieprawidłową kontrolę antygrawitacyjną, czego rezultatem jest brak swobody w eksploracji otoczenia. Ogranicza to dopływ odpowiedniej liczby wrażeń sensorycznych i zaburza kształtowanie percepcji przestrzeni.
- nieprawidłowy wzorzec czucia ciężaru przedmiotów i własnego ciała, co ma wpływ na dane wejściowe z proprioreceptorów i receptorów czucia. Powoduje to kształtowanie się nieprawidłowego schematu ciała.
- nieprawidłową rotację lub asymetryczność rotacji, co wpływa na zakłócanie sensorycznych danych wejściowych i powoduje nieprawidłowy rozwój obustronnej integracji motorycznej oraz zdolności do przekraczania linii środkowej ciała. (Z. Przyrowski 1998 za: E. Blanche 1991)
Obie wyżej wymienione kategorie przyczyn powstawania zaburzeń integracji sensorycznej powodują szereg dysfunkcji:
- dysfunkcję w zakresie integracji czuciowo-ruchowej przyczyniającą się do powstania zaburzeń planowania motorycznego, rozwoju schematu ciała oraz obronności dotykowej
- dysfunkcję integracji przedsionkowo-ruchowej powodującą niebezpieczeństwo grawitacyjne, nieadekwatną kontrolę zginaczy, słabe napięcie mięśniowe i słabą kontrolę postawy, słabą koordynację prawej i lewej ręki, nieustaloną lateralizację, trudności szkolne
- zakłócenia integracji wzrokowo – ruchowej
- zaburzenia integracji wzrokowo – słuchowej.
Deficyty fragmentaryczne w zespole mpdz.
- Zaburzenia percepcji wzrokowej:
Według R. Michałowicza zakłócenia funkcji wzrokowych występują u 50% dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Mogą być one spowodowane nieprawidłowym działaniem lub uszkodzeniem receptora wzrokowego, pól podkorowych, pól korowych oraz nieprawidłowościami procesów integracji sensorycznej. Powstanie prawidłowej percepcji wzrokowej wymaga dopływu bodźców czuciowych i przedsionkowych powstających podczas ruchu. Zaburzenia ich dopływy jak i funkcji motorycznych u dzieci z m.p.dz. powoduje trudności z percepcją wzrokową. Ich objawami są:
- trudności w wyodrębnianiu części w złożonej całości, różnic między przedmiotami, rysunkami, układami przestrzennymi podobnymi, lecz nie identycznymi;
- trudności w dostrzeganiu podobieństw w rysunkach pozornie całkowicie różnych.
- trudności z wyróżnieniem figury z tła;
- trudności w zapamiętywaniu obrazy graficznego różnych struktur, mylenie liter podobnych kształtem i wielkością, zaburzenie kierunkowego aspektu liter, gubienie liter, sylab, wyrazów podczas pisania i czytania;
- częste gubienie linii, w której dziecko czyta, gubienie liter i sylab podczas przepisywania;
- kłopoty ze zrozumieniem i wnioskowaniem na materiale obrazkowym;
- słaba pamięć wzrokowa oraz trudności w budowaniu układów przestrzennych;
- słaba percepcja głębi.
Zaburzenia percepcji słuchowej:
Według E. Mazanek zaburzenia słuchu występują u 25% dzieci z m.p.dz., szczególnie często w postaci atetotycznej. Na jej zakłócenia mają wpływ uszkodzenia receptora słuchowego, dróg nerwowych, dysfunkcje w ośrodkach podkorowych i korowych oraz nieprawidłowe funkcjonowanie innych systemów sensorycznych, głownie przedsionkowego (Z. Przyrowski 1998 za: J. Ayres 1991) jak i zakłócenia procesów integracji sensorycznej.
Zaburzenia percepcji słuchowej objawiają się w postaci:
- trudności w scalaniu dźwięków mowy w złożone struktury, w rozumieniu mowy;
- trudności w różnicowaniu dźwięków przyrody, mechanicznych, dźwięków takich jak -om, -ą, -d, -t;
- trudności z zapamiętywaniem słów, wierszy, piosenek, melodii, rytmu;
- trudności w rozumieniu dłuższych poleceń i wyjaśnień, w rozumieniu czytanego tekstu, koncentrowaniu się na dłuższym opowiadaniu;
- trudności w pisaniu ze słuchu;
- trudności z ekspresją słowną;
- wydłużonego czasu reakcji na polecenie słowne;
- trudności w koncentracji uwagi w klasie, gdy jednocześnie działa zbyt wiele bodźców (np. dźwięków). (za: Z. Przyrowski 1998).
Zaburzenia w orientacji przestrzennej:
Za Z. Przyrowskim (1998) mówiąc o przestrzeni będziemy rozróżniali przestrzeń realną (obszar wokół nas, tu się poruszamy i wchodzimy w interakcje z przedmiotami) i przestrzeń poznawczą (wewnętrzna reprezentacja przestrzeni realnej w mózgu, myślenie przestrzenne i pamięć przestrzeni).
U dzieci z m.p.dz. obserwuje się zarówno zakłócenia w orientacji w przestrzeni realnej, jak i w przestrzeni poznawczej, stąd często występują:
- zaburzenia orientacji w przestrzeni osobowej (trudności z nazywaniem części ciała, jak i ich lokalizacji);
- zaburzenia w przestrzeni okołoosobowej (problemy z sięganiem po przedmiot i chwytaniem go);
- zaburzenia w orientacji przestrzeni bliskiej (trudności w ocenie odległości, ocenie położenia, w poruszaniu się między przedmiotami, w unikaniu, potrącaniu, uderzaniu), jak i zaburzenia w przestrzeni poznawczej;
- dezorientacja topograficzna;
- zakłócenia orientacji: w zakresie czynności konstrukcyjnych i grafomotorycznych;
- słaba orientacja w zakresie rozpoznawania relacji i zależności w przestrzeni ciała i odzieży (za Z. Przyrowski,1998).
Wymienione wyżej zaburzenia mają wpływ na zachowanie dziecka w szkole (lekcje wychowania fizycznego, geografii, geometrii), również w rozumieniu poleceń odnoszących się do orientacji w przestrzeni.
Zaburzenia w schemacie ciała:
Z. Przyrowski (1998) pisze (za J. Ayres), że „pojęcie schematu ciała odnosi się do koncepcji własnej konstrukcji anatomicznej ciała i zrozumienia, w jaki sposób różne części organizmu wprowadzają się w ruch. Jeśli jednostka nie posiada świadomości konfiguracji ciała oraz świadomości potencjalnego ruchu, wówczas nie jest zdolna do formułowania planu ruchu, wykonywania precyzyjnych, celowych zadań i osiągania celu”. Do kształtowania się schematu ciała szczególnie niezbędna jest integracja informacji czuciowych, proprioceptywnych, przedsionkowych i wzrokowych na kilku poziomach ośrodkowego systemu nerwowego. Wszystkie nieprawidłowości wynikające fizjologicznie z m.p.dz. przyczyniają się do błędnej percepcji ciała. Należą do nich dysfunkcje rozwoju ruchowego oraz zakłócenia w przyjmowaniu sensorycznych informacji wejściowych i ich przetwarzaniu. Wpływ na te zaburzenia ma również docieranie przykrych bodźców, wynikających z częstych hospitalizacji dzieci z m.p.dz., badań, zabiegów i różnego rodzaju terapii, czasem wręcz bolesnych.
Nieprawidłowy schemat ciała jest przyczyną (poza zaburzeniem rozwoju percepcji) trudności w rozwoju procesu czytania, pisania, rozróżnianiu stron prawa – lewa.
Zaburzenia lateralizacji:
Lateralizacją nazywamy proces dojrzewania systemu nerwowego zmierzający w kierunku lokalizacji i specjalizacji funkcji koro-wych. Rezultatem tego procesu jest dominacja jednej półkuli nad drugą w określonych funkcjach.
U dzieci z m.p.dz. na skutek m.in. wolniejszego dojrzewania ośrodka układu nerwowego i uszkodzeń mózgu proces lateralizacji jest często opóźniony i zakłócony. Zaburzenia lateralizacji przejawiają się deficytami w zakresie obustronnej koordynacji motorycznej, przekraczaniu środkowej linii ciała oraz nieustaloną czy skrzyżowaną lateralizacją.
